ԱՄՆ ակտիվ ներգրավվածությունը Հարավային Կովկասում

Մեր նախորդ ուսումասիրություններում, որոնք հրապարակվել են «Դրօշակում» առիթ ենք ունեցել ներկայացնելու ամերիկյան հետաքրքրությունները Հարավային Կովկասում: Եթե դրանք ամփոփենք, ապա կարելի է հստակ պնդել, որ ամերիկյան որեւէ վարչակազմ երբեւէ հետաքրքրված չի եղել Հարա­վային Կովկասում ընդհանրապես, եւ Հայաստանում մասնավորապես ռազմական ներկայություն ունենա­լու հարցով՝ ռազմաբազայի կամ զինված ուժերի տե­ղակայման տեսքով:

Պատմության ընթացքում նման հնարավորություն­ ներ Վաշինգտոնն ունեցել է թե՛ ԽՍՀՄ փլուզումից հե­տո՝ այսինքն՝ Բուշ ավագի վարչակազմի ժամանակ, թե՛ ռուս­-վրացական պատերազմից հետո՝ Բուշ կրտ­սերի վարչակազմի օրոք: Սակայն ԱՄՆ-­ն չի գնա­ցել այս ճանապարհով՝ բավարարվելով Հարավային Կովկասի պետությունների հետ երկկողմ ռազմական հարաբերությունների խորացմամբ: Ավելին, ամերի­ կյան կամ ՆԱՏՕ­-ի ազդեցությունը Հարավային Կով­կասում կարող էր խորանալ հենց Վրաստանի ՆԱՏՕ ընդունմամբ, ինչն այդպես էլ տեղի չունեցավ, չնայած Վրաստանը շատ վաղուց պատրաստ էր դառնալ թե՛ ԵՄ, թե՛ ՆԱՏՕ-­ի անդամ:

Իրականում, այստեղ Վաշինգտոնն ավելի նուրբ է խաղում: Հարավային Կովկասը Վաշինգտոնի համար առավելապես հետաքրքիր է, որպես միասնական տարածաշրջան, քան առանձին՝ երկկողմ հարաբե­րությունների տեսքով: Հարավային Կովկասը շրջա­պատված է ԱՄՆ-­ի համար կարեւորագույն նշանակու­ թյուն ունեցող պետություններով՝ ռազմավարական դաշնակից Թուրքիայով, ռազմավարական հակա­ ռակորդ Ռուսաստանով եւ ռազմավարական թշնամի Իրանով: Իհարկե, այս իրողությունը առավել պատ­ կերավոր է ներկայացնում ամերիկյան շահերի տրամաբանությունը, սակայն պետք է նկատի ունենալ, որ, այդուհանդերձ, ԱՄՆ-­ն երբեւէ չի շտապել ռազմական ներկայություն ունենալ տարածաշրջանում, սակայն փորձել է ազդեցություն ունենալ Հարավային Կովկա­ սում իր միակ դաշնակից Թուրքիայի միջոցով: Վրաս­տանում տեղի ունեցած հեղափոխության արդյուն­ քում ԱՄՆ­ն չհաստատվեց Վրաստանում, այլ թույլ տվեց իր ռազմավարական դաշնակից Թուրքիային դառնալու Վրաստանի խոշորագույն ներդրողն ու տնտեսական էքսպանսիա իրականացնողը: Այսինքն, իր ռազմավարական դաշնակցի միջոցով Հարավային Կովկասում ազդեցության ձեռքբերումը ԱՄՆ­-ի հա­մար առանցքային նշանակություն ունի: Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանը նույնպես լուրջ կախվածություն ունի Թուրքիայից եւ, ըստ էության, Թուրքիայի համար ար­բանյակ պետություն է:

Այս առումով, միակ պետությունը, որը Թուրքիայի ազդեցությունից զերծ էր, շարունակում էր մնալ Հա­յաստանը՝ առնվազն մինչ 2018 թվականը: Հենց սա էր պատճառը, որ Վաշինգտոնը, սկսած 1991 թվականից, ակտիվ ներգրավված էր հայ­-թուրքական հարաբերու­թյունների եւ Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրների կար­գավորման մեջ: 2020թ. պատերազմից հետո ԱՄՆ­-ն բավականին ակտիվացավ հայ-ադրբեջանական հա­րաբերությունների կարգավորման գործընթացում՝ ռեալ հնարավորություն տեսնելով ռուսական ազդե­ցության կրճատման հեռանկարի համար: Լեռնային Ղարաբաղում հայաթափումը կարող էր դիտարկվել եւ, ամենայն հավանականությամբ, շատ դեպքերում դիտարկվում է որպես Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի վերջնական լուծում, ինչը տարածաշրջանում ռուսա­կան ռազմական որեւէ տեսակի ներկայություն դարձնում է անիմաստ:

Այս առումով, իհարկե բավականին հետաքրքիր է հետեւել, թե ինչ ակտիվություն է ցուցաբերում Բայդե­նի վարչազմը Արցախում տեղի ունեցող իրադարձու­թյունների նկատմամբ: Իրականում, վարչակազմը բա­վականին պասիվ էր իրեն դրսեւորում, բավարարվում էր միայն հայտարարություններով: Բայդենի վարչա­կազմը, ներառյալ ԱՄՆ պետքարտուղար Բլինկենը, մի քանի անգամ հանդես են եկել շրջափակման դա­դարեցման կոչերով, սակայն մինչեւ սեպտեմբերի 25­-ը որեւէ հստակ քայլ չէր ձեռնարկվել։ Միայն սեպտեմ­բերի 19­-ին սկսված Արցախի հայաթափումից հետո է, որ ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (ՄԶԳ) տնօրեն Սամանթա Փաուերն այց կատարեց Հայաստան, այնուհետեւ՝ Ադրբեջան։

Սամանթա Փաուերը նախկինում պաշտոնավա­րել է Օբամայի վարչակազմում՝ որպես ՄԱԿ­-ում ԱՄՆ 28­-րդ մշտական ներկայացուցիչ (2013-­2017թթ.): Մինչ այդ Փաուերը ծառայել է Ազգային անվտանգության խորհրդի աշխատակազմում՝ որպես նախագահի հատուկ օգնական եւ բազմակողմ հար­ցերի եւ մարդու իրավունքների գծով ավագ տնօրեն։ Ինչ վերաբերում է հայերի հետ հարաբերություննե­րին, Փաուերը առավելապես հայտնի է դարձել իր «Խնդիր դժոխքից. Ամերիկան եւ ցեղասպանության դարաշրջանը» գրքի շնորհիվ, որում վերլուծվում է ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունը, ավելի կոնկ­րետ, թե ինչպես է ԱՄՆ-­ն ձախողել 20-­րդ դարի ցեղասպանությունների կանխումը, ներառյալ Հայոց ցեղասպանությունը։ Չնայած գրքին եւ մարդու իրա­վունքների ոլորտում Փաուերի ծավալուն աշխատան­քին, Օբամայի վարչակազմը, որի մաս էր կազմում Փաուերը, չճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը, որի համար Փաուերը լուրջ քննադատության արժանա­ցավ։ Տարիներ անց Փաուերը ներողություն խնդրեց Հայոց ցեղասպանությունը չճանաչելու համար՝ մինչ ՄԱԿ-­ում ԱՄՆ մշտական ներկայացուցիչն էր՝ հայտարարելով, թե. «Ցավում եմ, որ մեր պաշտոնավար­ման ընթացքում մենք՝ Օբամայի վարչակազմը, չենք ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը»։

ԱՄՆ ՄԶԳ տնօրենի պաշտոնը Փաուերը ստանձ­նել է 2021 թվականի մայիսի 3-­ին՝ Բայդենի վարչակազմի օրոք։ Այս պաշտոնում Փաուերը շատ էր քն­նադատվում այն բանի համար, որ ակտիվ չէր, երբ խոսքը վերաբերում էր Ադրբեջանի կառավարության կողմից Արցախի բնակչության դեմ իրականացվող վայրագություններին: Պատճառն այն էր, որ Արցախի դեմ 9 ամիս տեւած շրջափակման ընթացքում Փաուե­րը՝ որպես ՄԶԳ­-ի տնօրեն, որեւէ կոնկրետ քայլ չի ձեռնարկել Արցախի ժողովրդին աջակցելու համար։ Միակ արձագանքը եղել է շրջափակումը դատապար­ տող հայտարարությունների տեսքով։

Նրա այցը Հայաստան տեղի ունեցավ Արցախի վրա Ադրբեջանի հարձակումից հետո՝ ավելի քան 100.000 հայերի տեղահանման պայմաններում։ Իր այցի ընթացքում Փաուերը հանդիպեց Հայաստանի վարչապետի հետ եւ անձամբ փոխանցեց Ջո Բայդենի նամակը, որում ասվում էր. «Ես խնդրել եմ Սամանթա Փաուերին՝ իմ վարչակազմի առանցքային անդամին, անձամբ Ձեզ փոխանցել Միացյալ Նահանգների եւ իմ վարչակազմի ամուր աջակցությունը Հայաստա­նի՝ արժանապատիվ եւ կայուն տարածաշրջանային խաղաղության ձգտման համար, որը կպահպանի ձեր ինքնիշխանությունը, անկախությունը, տարածքային ամբողջականությունը եւ ժողովրդավարությունը: … Վստահեցնում եմ, որ Միացյալ Նահանգները կշա­րունակի կանգնել Հայաստանի կողքին»։ Այս ուղեր­ձը մի քանի անգամ կրկնել է նաեւ ինքը՝ Փաուերը։ Իր այցի ընթացքում Փաուերը հայտարարեց 11,5 միլիոն դոլարի հրատապ մարդասիրական օգնության տրամադրման մասին՝ 1 միլիոն դոլար ԱՄՆ ՄԶԳ-­ի եւ 10,5 միլիոն դոլար՝ պետդեպարտամենտի միջոցով: Ադր­բեջանի դեմ պատժամիջոցների, օրինակ՝ Ադրբեջա­նին օգնության տրամադրման դադարեցման մասին հարցի պատասխանից Փաուերը խույս տվեց՝ անորոշ պատասխանելով, որ Միացյալ Նահանգները դեռեւս փնտրում է, թե որն է ադրբեջանական գործողություն­ներին «համահունչ պատասխանը»:

Իսկ սեպտեմբերի 27-­ին Սամանթա Փաուերը մեկ­նեց Բաքու։ Նույն օրն ադրբեջանցիների կողմից գե­րեւարվեց Ռուբեն Վարդանյանը՝ համահիմադիրը «Ավրորա» հիմադրամի, որտեղ Փաուերը եղել է մրցանակիրների ընտրման հանձնաժողովի անդամ։ Սակայն այս միջադեպը նույնպես արձագանքի չար­ժանացավ Փաուերի կողմից։ Ադրբեջան իր ուղեւո­րության ընթացքում Փաուերը եւս մեկ անգամ վերա­հաստատեց «Հայաստանի ինքնիշխանությունը եւ տարածքային ամբողջականությունը հարգելու կար­եւորությունը»։

ԱՄՆ­-ի կողմից ամենաբարձր մակարդակով բազ­միցս կրկնված այս հայտարարությունը եւ տեղի ունեցած իրադարձությունները թույլ են տալիս եզրա­կացնելու, որ ԱՄՆ­-ի կողմից որոշակի ճնշում է եղել Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի նկատմամբ։ Վերջիններս խստորեն առաջ էին քաշում, այսպես կոչված, «Զան­գեզուրի միջանցքը» հայկական տարածքով՝ սպառ­նալով ուժ կիրառել, եթե Հայաստանը դիմադրի իրենց ծրագրին։ Սակայն Փաուերի այցից հետո ինչպես Ադրբեջանի, այնպես էլ Թուրքիայի ագրեսիվ հռետո­րաբանությունը կարծես թե թուլացավ որոշ ժամանա­կով։ Ավելին, Էրդողանը հայտարարել էր, որ եթե Հա­ աստանը չտրամադրի միջանցք, ապա ճանապարհը կանցնի Իրանի տարածքով:

Այնուամենայնիվ, այս իրավիճակը երկար չտեւեց. հոկտեմբերի 3-­ին պետքարտուղար Բլինքենի եւ կոնգ­րեսականների հետ տեղի ունեցած զրույցի ընթացքում Բլինկենը նշել է, որ Պետդեպարտամենտն ուղիներ է փնտրում Ադրբեջանին պատասխանատվության են­թարկելու համար եւ չի պլանավորում շրջանցել 907­-րդ բանաձեւը, որով ԱՄՆ­-ն ռազմական աջակցություն է տրամադրում Բաքվին։ Բլինքենը նաեւ զգուշացրել է, որ Ադրբեջանը եկող շաբաթների ընթացքում կներ­խուժի Հայաստանի հարավային շրջաններ։

Թեեւ Պետդեպարտամենտը պաշտոնապես հեր­քել է վերջին պնդումը, նշելով, որ պետքարտուղարի խոսքերը սխալ են մեկնաբանվել, Պետքարտուղարու­թյունը իր այդ հայտարարության մեջ եւս մեկ անգամ ԱՄՆ աջակցությունն է հայտնել Հայաստանի ինքնիշ­ խանությանն ու տարածքային ամբողջականությանը՝ շեշտելով, որ դրանց ցանկացած խախտում կարող է հանգեցնել լուրջ հետեւանքների։

Այսպիսով, ԱՄՆ­ի համար Հարավային Կովկա­սի տարածաշրջանը կարեւորվում է որպես ամբողջություն, որտեղ Միացյալ Նահանգները փորձում է ընդլայնել սեփական ազդեցությունը ոչ թե անմիջա­կանորեն, այլ Թուրքիայի՝ իր ռազմավարական դաշ­նակցի միջոցով՝ դրանով իսկ թուլացնելով ռուսական դիրքերը տարածաշրջանում։ Դա է պատճառը, որ ԱՄՆ-­ը շահագրգռված է եւ ակտիվորեն ներգրավված է Հայաստան-­Թուրքիա, Հայաստան­-Ադրբեջան հա­րաբերությունների կարգավորմանը։ Հաշվի առնելով Հայաստանի ներկայիս կառավարության պատրաստակամությունը եւ ձգտումը բարելավել հարաբերու­թյունները Թուրքիայի հետ՝ Միացյալ Նահանգներն աջակցում եւ խրախուսում է խաղաղության օրակար­գը տարածաշրջանում, որը պետք է իրականացվի թուրքական էքսպանսիոնիստական քաղաքականու­թյան շրջանակներում։ Դա է պատճառը, որ ԱՄՆ­-ն այս գործընթացի իրականացման համար ներգրա­վում է վարչակազմի բարձրաստիճան այնպիսի պաշ­տոնյաների, ինչպիսիք են պետքարտուղար Բլինկենը եւ ԱՄՆ ՄԶԳ տնօրեն Սամանթա Փաուերը։

Բնօրինակը՝ https://www.arfd.am/wp-content/uploads/2023/10/Դրօշակ-թիվ-10-2023-թ..pdf

Օգտագործուած աղբիւրներ

Administrator Samantha Power Arrives in Armenia, https://www.usaid.gov/news­information/press­releases/ sep­25­2023­administrator­samantha­power­arrives­armenia, (16.10.23).

Samantha Power, https://www.usaid.gov/organization/saman­ tha­power, (16.10.23).

Samantha Power, https://awpc.cattcenter.iastate.edu/direc­ tory/samantha­power/, (16.10.23).

Samantha Power: ‘I am Sorry that We in the Obama Admin­ istration did not Recognize the Armenian Genocide’, https:// anca.org/samantha­power­i­am­sorry­that­we­in­the­obama­ administration­did­not­recognize­the­armenian­genocide/, (16.10.23).

Samantha Power, https://www.usaid.gov/organization/saman­ tha­power, նույն տեղում։

The US President Biden’s letter to Prime Minister Pash­ inyan, https://www.primeminister.am/en/press­release/ item/2023/09/25/Nikol­Pashinyan­Joe­Biden­letter/, (17.10.23).

Administrator Samantha Power At Her Meeting With Ar­ menian Prime Minister Nikol Pashinyan, https://www.usaid. gov/news­information/speeches/sep­25­2023­administrator­ samantha­power­her­meeting­armenian­prime­minister­nikol­ pashinyan, (17.10.2023)

Administrator Samantha Power At a Press Availability in Kornidzor, Armenia, https://www.usaid.gov/news­information/ speeches/sep­26­2023­administrator­samantha­power­press­ availability­kornidzor­armenia, (17.10.2023).

Rubin M., Power Failure: Biden Official Turns Blind Eye to Genocide, https://www.aei.org/op­eds/power­failure­biden­ official­turns­blind­eye­to­genocide/, (18.10.2023).

Administrator Samantha Power Meets with President Ilham Aliyev in Baku, Azerbaijan, https://www.usaid.gov/news­infor­ mation/press­releases/sept­27­2023­administrator­samantha­ power­meets­with­president­ilham­aliyev­in­baku­azerbaijan, (18.10.2023).

Erdogan: Iran ‘views positively’ a land corridor linking Turkey to Azerbaijan, https://www.al­monitor.com/origi­ nals/2023/09/erdogan­iran­views­positively­land­corridor­link­ ing­turkey­azerbaijan#ixzz8GUMYtH1K, (18.10.2023).

Blinken warned lawmakers Azerbaijan may invade Armenia in coming weeks,https://www.politico.com/news/2023/10/13/ blinken­warned­lawmakers­azerbaijan­may­invade­armenia­in­ coming­weeks­00121500, (18.10.2023).

U.S. State Department denies report on Blinken warning lawmakers that Azerbaijan may invade Armenia soon, https:// armenpress.am/eng/amp/1121999?fbclid=IwAR3EvLhNhiZe qCFihpJrHWJj3GQSOoa09oz5­33clnLHsso2u4eCLPYiW0, (18.10.2023).